Darmowa dostawa od 599,00 zł
Zapisz na liście zakupowej
Stwórz nową listę zakupową

Przyczyny powstawania rdzy na narzędziach medycznych ze stali nierdzewnej w myjni termodezynfektorze

2025-03-27
Przyczyny powstawania rdzy na narzędziach medycznych ze stali nierdzewnej w myjni termodezynfektorze Rdza na narzędziach medycznych

Przyczyny powstawania rdzy na narzędziach medycznych ze stali nierdzewnej w myjni termodezynfektorze

I. Wprowadzenie: Problem rdzawych nalotów na narzędziach medycznych ze stali nierdzewnej

Prawidłowe mycie i dezynfekcja narzędzi medycznych są kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa pacjentów i zapobiegania infekcjom. Myjnie termodezynfektory stanowią standardowe wyposażenie placówek medycznych, umożliwiając skuteczne oczyszczanie i dezynfekcję instrumentów wielorazowego użytku. Użytkownik zgłasza problem pojawiania się rdzawych nalotów na narzędziach i koszach wykonanych ze stali nierdzewnej po procesie mycia w termodezynfektorze, pomimo stosowania demineralizatora wody o wysokim stopniu czystości. Zważywszy na fakt, że chirurgiczna stal nierdzewna charakteryzuje się wysoką odpornością na korozję, pojawienie się takich nalotów sugeruje, że działają inne czynniki przyczyniające się do tego zjawiska [1, 2]. Celem niniejszego raportu jest zbadanie potencjalnych przyczyn powstawania rdzawych osadów i przedstawienie rekomendacji mających na celu zapobieganie temu problemowi.

II. Zrozumienie stali nierdzewnej i korozji w środowisku medycznym

A. Charakterystyka chirurgicznej stali nierdzewnej i jej warstwa pasywna

Stal nierdzewna swoją odporność na korozję zawdzięcza obecności chromu, który w reakcji z tlenem tworzy na powierzchni cienką, niewidoczną warstwę pasywną tlenku chromu [3, 4, 5, 6]. Ta warstwa chroni metal przed dalszą reakcją z otoczeniem, zapobiegając rdzewieniu. Różne gatunki stali nierdzewnej zawierają odmienne proporcje chromu, niklu, molibdenu i innych pierwiastków, co wpływa na ich właściwości mechaniczne i odporność na różne formy korozji [5, 6, 7, 8]. Problem opisany przez użytkownika wskazuje na potencjalne uszkodzenie tej warstwy pasywnej lub obecność czynników zewnętrznych, które powodują powstawanie osadów przypominających rdzę. Jeżeli doszłoby do naruszenia ciągłości warstwy pasywnej, a powierzchnia metalu zostałaby wystawiona na działanie agresywnego środowiska, mogłoby dojść do rozpoczęcia procesu korozji.

B. Rozróżnienie prawdziwej rdzy od nalotów przypominających rdzę

Prawdziwa rdza jest tlenkiem żelaza, powstającym w wyniku utleniania żelaza [9]. W przypadku chirurgicznej stali nierdzewnej, rdzawego wyglądu często nie powoduje prawdziwa rdza, lecz osady lub przebarwienia wynikające z różnych czynników [1, 2]. Mogą to być osady mineralne, resztki organiczne (np. krew), pozostałości środków myjących lub dezynfekujących, które uległy utrwaleniu na powierzchni instrumentów, zwłaszcza w trudno dostępnych miejscach, takich jak zamki, ząbki czy zawiasy [1, 2]. Istnieje prosty test, tzw. "test gumki", który może pomóc w odróżnieniu nalotu od korozji. Próba delikatnego starcia przebarwienia zwykłą gumką do ołówka może wykazać, czy jest to jedynie powierzchniowy osad. Jeśli metal pod spodem jest czysty i gładki, mamy do czynienia z nalotem. Jeśli natomiast widoczne są wżery, oznacza to korozję, która będzie postępować [2]. Kluczowe jest ustalenie, czy mamy do czynienia z faktyczną korozją (świadczącą o uszkodzeniu materiału), czy jedynie z osadami powierzchniowymi, które mogą być łatwiejsze do usunięcia.

III. Badanie potencjalnych przyczyn powstawania rdzawych nalotów

A. Jakość wody demineralizowanej

Woda demineralizowana powinna być wolna od minerałów i jonów, które mogłyby powodować korozję lub osady [1]. Paradoksalnie, w pewnych okolicznościach, nawet woda o wysokim stopniu czystości może wykazywać właściwości korozyjne [10].

1. Potencjał korozyjny czystej wody

Woda dejonizowana, zwłaszcza w systemach o obiegu zamkniętym, może z czasem rozpuszczać miedź i stal nierdzewną, dążąc do osiągnięcia równowagi chemicznej [10]. Brak rozpuszczonych minerałów w wodzie demineralizowanej może powodować, że staje się ona bardziej "agresywna" w stosunku do materiałów, z którymi się styka [10]. Chociaż system użytkownika prawdopodobnie wykorzystuje świeżą wodę demineralizowaną do każdego cyklu, długotrwałe narażenie instrumentów na jej działanie lub problemy z jakością wody przed procesem demineralizacji mogą mieć znaczenie. Nawet jeśli woda nie jest w ciągłym obiegu, instrumenty są narażone na jej działanie podczas całego cyklu mycia i płukania. Jeśli woda była nieprawidłowo przechowywana lub uległa zanieczyszczeniu przed dotarciem do myjni, jej czystość może być niższa od oczekiwanej.

2. Możliwe zanieczyszczenie wody demineralizowanej (np. chlorkami, żelazem)

Nawet niewielkie ilości zanieczyszczeń w wodzie demineralizowanej, takich jak chlorki lub cząstki żelaza, mogą prowadzić do powstawania rdzy lub nalotów przypominających rdzę [3, 11, 12, 13, 14]. Chlorki są szczególnie szkodliwe dla warstwy pasywnej stali nierdzewnej [3, 11, 12]. Żelazo obecne w wodzie może osadzać się na instrumentach, dając efekt rdzy [3, 15]. Pomimo stosowania demineralizatora, konieczne jest zweryfikowanie jakości wody wyjściowej pod kątem obecności tych korozyjnych substancji. Demineralizatory mogą ulec awarii lub nasyceniu, co prowadzi do przedostawania się jonów, w tym chlorków, do wody. Ponadto, woda źródłowa może zawierać nietypowo wysokie stężenia niektórych minerałów, których demineralizator nie jest w stanie w pełni usunąć.

3. Awarie i monitorowanie systemu demineralizatora

Potencjalne problemy z demineralizatorem obejmują wyczerpanie żywicy jonowymiennej, tworzenie się preferencyjnych ścieżek przepływu (channeling) lub zanieczyszczenie [13, 16, 17]. Regularna konserwacja i monitorowanie pracy demineralizatora są kluczowe dla zapewnienia stałej jakości wody [3, 13]. Istotne jest sprawdzanie przewodności wody jako wskaźnika jej czystości [13, 16]. Użytkownik powinien sprawdzić historię konserwacji i wydajność swojego demineralizatora. Jeśli demineralizator nie działa optymalnie, może nie usuwać wszystkich szkodliwych jonów z wody, nawet jeśli woda wykazuje bardzo niską przewodność. W takim przypadku konieczne mogą być specjalistyczne testy na obecność określonych jonów, takich jak chlorki.

B. Wpływ środków myjących i dezynfekujących

Niektóre środki myjące i dezynfekujące mogą działać korozyjnie na stal nierdzewną lub pozostawiać osady przypominające rdzę [2, 4, 15, 18].

1. Niekompatybilność chemiczna ze stalą nierdzewną (np. wysokie pH, chlorki, amoniak)

Detergenty o wysokim pH (>8) mogą pozostawiać powierzchniowe osady przypominające rdzę [2]. Środki czyszczące zawierające chlorki, amoniak lub wybielacze mogą uszkadzać warstwę pasywną i powodować korozję lub przebarwienia [2, 4, 5, 12, 15, 19]. Użytkownik powinien dokładnie sprawdzić skład stosowanych detergentów i dezynfektantów. Niektóre substancje chemiczne reagują ze składnikami stali nierdzewnej, prowadząc do utleniania lub tworzenia się innych związków, które wyglądają jak rdza. Nawet jeśli roztwór początkowy jest rozcieńczony, pozostałości mogą ulegać koncentracji podczas procesu suszenia.

2. Powstawanie osadów w wyniku niedokładnego płukania

Jeśli środki myjące i dezynfekujące nie zostaną dokładnie spłukane, ich pozostałości mogą powodować plamy lub korozję podczas cyklu termodezynfekcji [1, 2, 5, 15, 18, 20]. Pozostałości detergentów do prania na opakowaniach wielorazowych instrumentów również mogą być przyczyną problemów [1, 2, 5, 15]. Proces płukania musi być zweryfikowany pod kątem skutecznego usuwania wszelkich pozostałości chemicznych. Jakiekolwiek pozostałości detergentów lub dezynfektantów mogą być poddane działaniu wysokich temperatur w termodezynfektorze, co potencjalnie prowadzi do reakcji chemicznych z powierzchnią instrumentów lub osadzania się samych chemikaliów w postaci plam.

C. Parametry cyklu termodezynfekcji

Należy rozważyć, czy parametry samego cyklu termodezynfekcji mogą przyczyniać się do problemu.

1. Wpływ temperatury i czasu trwania cyklu na korozję

Chociaż termodezynfekcja zazwyczaj wykorzystuje temperatury, które same w sobie nie powinny powodować rdzewienia stali nierdzewnej, nieprawidłowe warunki lub długotrwałe narażenie na wilgoć w wysokich temperaturach mogą zaostrzyć inne istniejące problemy [2, 21, 22, 23]. Nadmierne ciepło może czasami powodować przebarwienia (efekt tęczy) [2, 15]. Użytkownik powinien sprawdzić, czy termodezynfektor pracuje w zakresie temperatur i czasu trwania cyklu zalecanych przez producenta. Ekstremalnie wysokie temperatury mogą przyspieszyć wszelkie istniejące procesy korozyjne, zwłaszcza jeśli warstwa pasywna została już naruszona przez inne czynniki.

2. Znaczenie skutecznego cyklu suszenia

Resztkowa wilgoć po cyklu dezynfekcji jest istotnym czynnikiem przyczyniającym się do korozji [1, 3, 15, 18, 20, 24, 25]. Powolne odparowywanie wody może pozostawiać osady mineralne (jeśli są obecne) i przyczyniać się do powstawania plam [1, 2, 15]. Niewłaściwie działający lub niewystarczający cykl suszenia jest głównym podejrzanym w przypadku rdzawych nalotów, zwłaszcza jeśli woda demineralizowana nadal zawiera śladowe ilości zanieczyszczeń lub jeśli płukanie nie jest idealne. Nawet przy wysokiej jakości wodzie demineralizowanej, jeśli pozostanie ona na instrumentach przez dłuższy czas, wszelkie mikroskopijne niedoskonałości w warstwie pasywnej mogą stać się miejscami utleniania lub osadzania.

D. Interakcje materiałowe wewnątrz termodezynfektora

Należy rozważyć możliwość korozji galwanicznej.

1. Korozja galwaniczna spowodowana kontaktem z różnymi metalami

Jeśli instrumenty ze stali nierdzewnej stykają się z instrumentami lub częściami myjni wykonanymi z innych metali (zwłaszcza ze stali węglowej lub nieprawidłowo chromowanych metali), może dojść do korozji galwanicznej [1, 2, 15]. Mniej szlachetny metal koroduje, a produkty korozji mogą osadzać się na stali nierdzewnej, wyglądając jak rdza [1]. Użytkownik powinien sprawdzić, czy w tym samym cyklu przetwarzane są jakieś przedmioty nie wykonane ze stali nierdzewnej lub czy jakiekolwiek części myjni wykazują oznaki korozji. Reakcje elektrochemiczne mogą zachodzić, gdy różne metale stykają się w obecności elektrolitu (wody). Żelazo z mniej szlachetnego metalu może uwalniać się i osadzać na powierzchni stali nierdzewnej.

E. Obsługa i przygotowanie wstępne instrumentów

Należy omówić wpływ praktyk związanych z obsługą instrumentów przed cyklem termodezynfekcji.

1. Uszkodzenie warstwy pasywnej w wyniku niewłaściwej obsługi

Niewłaściwa obsługa, taka jak zarysowania lub uszkodzenia instrumentów, może naruszyć warstwę pasywną, czyniąc je bardziej podatnymi na korozję [5, 15]. Nieostrożne obchodzenie się z instrumentami lub używanie ściernych narzędzi czyszczących może powodować takie uszkodzenia [15]. Właściwe szkolenie i protokoły postępowania z instrumentami są niezbędne. Zarysowania odsłaniają spodnią warstwę metalu, która jest bardziej podatna na utlenianie, nawet w kontakcie z wodą demineralizowaną.

2. Rola wyschniętej materii organicznej (krew, tkanki) w tworzeniu się plam

Pozostawienie krwi i innych substancji organicznych do wyschnięcia na instrumentach może uszkodzić warstwę pasywną i prowadzić do powstawania plam przypominających rdzę [1, 2, 3, 15, 18, 25, 26]. Roztwory soli (pochodzące z krwi lub innych źródeł) są szczególnie korozyjne [1, 2, 15]. Natychmiastowe wstępne czyszczenie lub płukanie po użyciu jest kluczowe. Wyschnięta materia organiczna może tworzyć lokalne środowisko korozyjne na powierzchni instrumentu, utrudniając proces pasywacji i potencjalnie prowadząc do przebarwień, a nawet wżerów.

IV. Gatunki stali nierdzewnej stosowane w instrumentach medycznych i ich odporność na korozję

A. Typowe stopy stali nierdzewnej w zastosowaniach medycznych (np. 304, 316, 420, 440)

W instrumentach i koszach medycznych powszechnie stosuje się różne gatunki stali nierdzewnej [6, 7, 8, 27, 28]. Stal nierdzewna typu 304 jest często stosowana w meblach szpitalnych i ogólnych instrumentach medycznych ze względu na dobrą odporność na korozję i obojętność chemiczną [7, 8]. Stal nierdzewna 316 i jej wariant o niskiej zawartości węgla, 316L, charakteryzują się jeszcze lepszą odpornością na korozję, zwłaszcza na korozję wżerową i szczelinową, dzięki dodatkowi molibdenu [6, 7, 8, 27]. Są one często stosowane w implantach i instrumentach chirurgicznych o wyższych wymaganiach dotyczących odporności na korozję [7, 8, 27]. Stale nierdzewne z serii 400, takie jak 420 i 440, są stalami martenzytycznymi o wyższej twardości, stosowanymi do produkcji narzędzi tnących, ale ich odporność na korozję jest zazwyczaj niższa niż stali austenitycznych z serii 300 [7, 8, 27]. Gatunek stali użyty do produkcji instrumentów i koszy wpłynie na ich naturalną odporność na korozję. Niższe gatunki lub te, które nie są specjalnie przeznaczone do zastosowań medycznych, mogą być bardziej podatne na plamy.

B. Porównawcza analiza właściwości antykorozyjnych

Odporność na korozję poszczególnych gatunków stali nierdzewnej różni się w zależności od ich składu chemicznego [6, 7, 8, 27, 28]. Stale austenityczne (seria 300) generalnie wykazują lepszą odporność na korozję niż stale martenzytyczne (seria 400) [6, 28]. Dodatek molibdenu w stali 316L znacząco zwiększa jej odporność na korozję w środowiskach zawierających chlorki [6, 7, 8]. Niemniej jednak, nawet najbardziej odporne na korozję gatunki mogą ulegać przebarwieniom lub korozji w określonych warunkach [4, 5]. Zrozumienie ograniczeń każdego gatunku stali nierdzewnej jest ważne dla właściwej pielęgnacji instrumentów. Chociaż stal 316L jest uważana za wysokiej jakości chirurgiczną stal o doskonałej odporności na korozję, nawet ona może ulec uszkodzeniu pod wpływem agresywnych chemikaliów lub niewłaściwego przetwarzania. Należy pamiętać, że termin "nierdzewna" nie oznacza "nieplamiąca się".

Tabela 1: Typowe gatunki stali nierdzewnej stosowane w instrumentach medycznych i ich właściwości

Gatunek Stali Zawartość Chromu (%) Zawartość Niklu (%) Inne Ważne Pierwiastki Typowe Zastosowania Względna Odporność na Korozję
304 18 8 - Ogólne instrumenty medyczne, meble szpitalne Dobra
316L 16-18 10-14 2-3% Molibdenu Implanty, instrumenty chirurgiczne wysokiej klasy Bardzo dobra
420 12-14 - Wysoka zawartość węgla Narzędzia tnące Średnia
440 16-18 - Wysoka zawartość węgla Narzędzia tnące o wysokiej twardości Średnia do dobrej

V. Najlepsze praktyki zapobiegania rdzawym nalotom i konserwacji instrumentów

A. Rekomendacje dotyczące zarządzania jakością wody

Należy regularnie monitorować jakość wody demineralizowanej, w tym badać przewodność i obecność specyficznych zanieczyszczeń, takich jak chlorki i żelazo [3, 13, 15, 29]. Należy upewnić się, że system demineralizatora jest prawidłowo konserwowany i działa zgodnie z instrukcjami producenta [3, 13]. Warto rozważyć możliwość tworzenia się biofilmu w systemie wodnym i wdrożyć odpowiednie protokoły dezynfekcji źródła wody. Proaktywne zarządzanie jakością wody jest fundamentalne dla zapobiegania korozji i plamom. Regularne kontrole, nawet w przypadku stosowania demineralizatora, są niezbędne, aby zapewnić jego skuteczność. Identyfikacja wszelkich wahań jakości wody może pomóc w ustaleniu okresów, w których zaczęły pojawiać się plamy.

B. Wytyczne dotyczące wyboru i stosowania odpowiednich środków myjących i dezynfekujących

Należy używać wyłącznie środków myjących i dezynfekujących specjalnie przeznaczonych do instrumentów medycznych i kompatybilnych ze stalą nierdzewną [1, 2, 4, 15, 18, 19, 25]. Należy unikać produktów zawierających wysokie stężenia chlorków, amoniaku, wybielaczy lub silnych kwasów/zasad, chyba że są one specjalnie zalecane i stosowane zgodnie z instrukcjami [2, 4, 5, 12, 15, 19]. Należy zapewnić właściwe rozcieńczenie i czas kontaktu wszystkich środków myjących i dezynfekujących, zgodnie z instrukcjami użytkowania producenta (IFU) [2, 15, 18]. Po umyciu i dezynfekcji instrumenty należy dokładnie spłukać wodą demineralizowaną, aby usunąć wszelkie pozostałości [1, 2, 5, 15, 18, 20]. Warto rozważyć stosowanie detergentów o neutralnym pH [1, 2, 26]. Staranny wybór i prawidłowe stosowanie środków chemicznych do ponownego przetwarzania mają kluczowe znaczenie dla zapobiegania uszkodzeniom i plamom. Środki chemiczne stosowane w procesie mycia i dezynfekcji mają bezpośredni kontakt z instrumentami. Niekompatybilne chemikalia mogą bezpośrednio atakować warstwę pasywną lub pozostawiać osady, które niekorzystnie reagują podczas termodezynfekcji.

C. Optymalizacja cyklu termodezynfektora

Należy sprawdzić, czy termodezynfektor pracuje zgodnie z zalecanymi przez producenta parametrami cyklu (temperatura, czas) [2, 21, 23, 24, 30, 31]. Należy upewnić się, że cykl suszenia jest skuteczny i całkowicie osusza wszystkie instrumenty i kosze [1, 3, 15, 18, 20, 24, 25]. W przypadku podejrzenia resztkowej wilgoci, należy rozważyć wydłużenie czasu suszenia lub zwiększenie temperatury suszenia (w granicach dopuszczalnych przez producenta). Zoptymalizowany cykl termodezynfekcji powinien skutecznie dezynfekować bez powodowania korozji i zapewniać całkowite osuszenie. Ciepło i wilgoć w termodezynfektorze mogą przyspieszać korozję, jeśli obecne są inne czynniki. Właściwy cykl suszenia jest ostatnim krokiem w zapobieganiu problemom związanym z wodą.

D. Prawidłowe procedury obsługi, czyszczenia i suszenia instrumentów

Należy wdrożyć protokoły natychmiastowego wstępnego czyszczenia lub płukania instrumentów po użyciu, aby zapobiec wysychaniu materii organicznej [1, 3, 18, 19, 25, 26]. Z instrumentami należy obchodzić się ostrożnie, aby uniknąć zarysowań i uszkodzeń warstwy pasywnej [5, 15, 32]. Należy używać odpowiednich narzędzi czyszczących (np. miękkich szczotek, a nie wełny stalowej), aby nie uszkodzić instrumentów [1, 4, 15, 18, 25]. Instrumenty z zawiasami i zamkami powinny być otwarte podczas czyszczenia i dezynfekcji [1, 18, 20, 25, 26, 32]. Po cyklu termodezynfekcji instrumenty należy dokładnie osuszyć przed przechowywaniem [1, 2, 15, 18, 19, 20, 24, 25, 32]. Warto rozważyć stosowanie specjalnych smarów do instrumentów chirurgicznych, przeznaczonych do sterylizacji parowej, aby chronić je przed korozją i zapewnić płynne działanie [4, 18, 20, 24]. Skrupulatna dbałość o każdy etap procesu ponownego przetwarzania ma kluczowe znaczenie dla zapobiegania rdzawym nalotom. Każdy etap, od początkowej obsługi po końcowe suszenie, stwarza potencjalne ryzyko wystąpienia problemów. Standardowe procedury i szkolenia są niezbędne do zminimalizowania tych zagrożeń.

E. Regularna konserwacja termodezynfektora

Należy postępować zgodnie z zaleceniami producenta dotyczącymi regularnej konserwacji termodezynfektora, w tym czyszczenia i odkamieniania [24, 33]. Należy zapewnić prawidłową filtrację wody wewnątrz urządzenia. Należy sprawdzić, czy w komorze myjni nie ma oznak korozji, zwłaszcza jeśli obecne są elementy nie wykonane ze stali nierdzewnej. Dobrze utrzymany termodezynfektor będzie działał wydajnie i zminimalizuje ryzyko przyczynienia się do powstawania plam lub korozji na instrumentach. Nagromadzenie kamienia lub korozja wewnątrz myjni może zanieczyścić wodę używaną w cyklu i potencjalnie przenieść się na instrumenty. Regularna konserwacja pomaga zapobiegać takim problemom.

VI. Wnioski: Rozwiązywanie problemu rdzawych nalotów na instrumentach medycznych dla optymalnego ponownego przetwarzania

Podsumowując, kluczowe potencjalne przyczyny powstawania rdzawych nalotów obejmują problemy z jakością wody demineralizowanej (zanieczyszczenia, działanie korozyjne czystej wody, awarie demineralizatora), niekompatybilność lub pozostałości środków myjących i dezynfekujących, nieoptymalne parametry cyklu termodezynfekcji (zwłaszcza niewystarczające suszenie), interakcje materiałowe z innymi metalami oraz niewłaściwa obsługa i przygotowanie wstępne instrumentów.

Konieczne jest systematyczne podejście do rozwiązywania problemu, obejmujące zbadanie jakości wody, stosowanych środków chemicznych, parametrów cyklu dezynfekcji, interakcji materiałowych oraz praktyk związanych z obsługą instrumentów. Kluczowe jest przestrzeganie najlepszych praktyk dotyczących ponownego przetwarzania instrumentów i konserwacji termodezynfektora.

Zaleca się, aby użytkownik skonsultował się z instrukcjami użytkowania producentów swoich konkretnych instrumentów i termodezynfektora w celu uzyskania szczegółowych wskazówek. Jeśli problem będzie się utrzymywał po wdrożeniu zalecanych środków, wskazane jest skonsultowanie się z ekspertem w dziedzinie sterylizacji i materiałoznawstwa medycznego. Prawidłowe ponowne przetwarzanie jest niezbędne dla bezpieczeństwa pacjentów i trwałości instrumentów medycznych.

pixelpixel

Polecane

Myjnia termodezynfektor HYDRIM C61 WD G4

Myjnia termodezynfektor HYDRIM C61 WD G4

Cena regularna: 25 463,16 zł brutto24 287,04 zł bruttoNajniższa cena produktu w okresie 30 dni przed wprowadzeniem obniżki: 23 714,64 zł
Myjnia termodezynfektor HYDRIM C61WD G4 zestaw PRO

Myjnia termodezynfektor HYDRIM C61WD G4 zestaw PRO

28 515,27 zł brutto
Myjnia termodezynfektor HYDRIM C61WD G4 zestaw BASIC

Myjnia termodezynfektor HYDRIM C61WD G4 zestaw BASIC

27 569,11 zł brutto
Prawdziwe opinie klientów
4.7 / 5.0 28 opinii
pixel